Kötü huyların tespiti

İnsan, kötü huylarını düşmanlarının kendisine karşı kullandıkları kelimelere bakarak da öğrenebilir. Çünkü düşman, insanın ayıplarını arayıp, yüzüne çarpar. İyi arkadaşlar ise, insanın ayıplarını pek görmezler. Birisi İbrâhîm Edhem hazretlerine, aybını, kusurunu bildirmesi için yalvarınca, seni dost edindim. Her hâlin, hareketlerin, bana güzel görünüyor. Ayıbını başkalarına sor dedi. Başkasında bir ayıp görünce, bunu kendinde aramak, kendinde bulursa, bundan kurtulmaya çalışmak da, kötü huyların ilaçlarındandır. "Mümin müminin aynasıdır" hadîs-i şerîfinin manası budur. Yani, başkasının ayıplarında, kendi ayıplarını görür. İsâ aleyhisselâma, bu güzel ahlâkını kimden öğrendin dediklerinde, "Bir kimseden öğrenmedim. İnsanlara baktım. Hoşuma gitmeyen huylarından ictinâb ettim. Beğendiklerimi ben de yaptım" buyurdu. Lokman Hakîm'e, edebi kimden öğrendin, dediklerinde, "Edebsizden!" dedi. Selef-i sâlihînin, Eshâb-ı kirâmın, velîlerin "rahmetullahi teâlâ aleyhim ecmaîn" hayat hikâyelerini okumak da, iyi huylu olmaya sebep olur. Kendinde kötü huy bulunan kimse, buna yakalanmanın sebebini araştırmalı, bu sebebi yok etmeye, bunun zıddını yapmaya çalışmalıdır. İnsanın, kötü şey yapınca, arkasından riyâzet çekmeyi, nefse güç gelen şey yapmayı âdet edinmesi de, faydalı ilaçtır. Meselâ, bir kötülük yaparsam, şu kadar sadaka vereceğim veya oruç tutacağım, gece namazları kılacağım diye yemin etmelidir. Nefs, bu güç şeyleri yapmamak için, onlara sebep olan kötü âdetini yapmaz. Kötü ahlâkın zararlarını okumak, işitmek de faydalı ilaçtır. Bu zararları bildiren hadîs-i şerîfler çoktur. Bunlardan birkaçı şunlardır: "Allah katında kötü huydan büyük günah yoktur." Çünkü, bunun günah olduğunu bilmez. Tövbe etmez. İşledikçe, günahı kat kat artar. "İnsanların hiç çekinmeden, sıkılmadan yaptıkları günah, kötü huylu olmaktır." "Her günahın tövbesi vardır. Kötü ahlâkın tövbesi olmaz. İnsan, kötü huyunun tövbesini yapmayıp, daha kötüsünü yapar." "Sıcak su buzu erittiği gibi, iyi ahlâk da, hatâları eritir. Sirke balı bozduğu gibi, kötü ahlâk, hayırâtı, hasenâtı mahveder."