Orta yol...

Allahü teâlâ kaza ve kaderin ince bilgilerini, kullarından seçilmiş olanlara bildirdi, doğru yoldan sapmamaları için, cahillerden sakladı. Çünkü kaza ve kaderin esrârını, din cahilleri anlıyamayıp, doğru yoldan kayar. İnsanları işlerinde mecbûr, esîr veya hâkim, yaratıcı sanmak tehlikesine düşerler. Allahü teâlâ, Peygamberlerinin en üstünü ile, kullarına doğru yolu, doğru bilgiyi gösterdi. Yanlış düşünen cahillerin ve âsîlerin özür, bahâne etmelerine meydan bırakmadı. Kaza ve kader bilgisini, çok kimseler anlayamamış, doğru yoldan ayrılmıştır. Bu bilgi üzerinde akıl yürütenler, vehm ve hayallerine kapılmıştır. Bunlardan bir kısmı, insanların isteyerek yaptığı işlerinin cebir, zor ile olduğunu sanmış, çokları da, insanların her işi -hâşâ- yaratarak yaptığını, isteyerek yapılan işlere, Allahü teâlânın karışmadığını söylemiştir. Üçüncü anlayış şekli de, doğru yolda gidenlerin, İslâmiyeti iyi anlayanların sözüdür ki, bunlar, (Fırka-i nâciyye) ismi ile müjdelenmiş olan (Ehl-i sünnet vel-cemaat)tir. Allahü teâlâ, o yüksek âlimlerden ve onların yolunda gidenlerden râzı olsun! Bunlar, birinci ve ikinci kısımda olanlar gibi taşkınlık yapmamış, orta yolu seçmişlerdir. Ehl-i sünnetin reîsi olan İmâm-ı a'zam Ebû Hanîfe, İmâm-ı Ca'fer-i Sâdık'tan "radıyallahü anh" sordu: - Allahü teâlâ, insanların istekli işlerini, onların arzûsuna bırakmış mıdır? - Allahü teâlâ, yaratmak ve her istediğini yapmak büyüklüğünü âciz kullarına bırakmaz, buyurdu. - Kullarına, işleri zor ile mi yaptırıyor? - Allahü teâlâ âdildir. Kullarına zor ile günâh işletip, sonra Cehenneme sokmak, Onun adâletine yakışmaz, buyurdu. - O hâlde, insanların, istekli hareketi, kimin arzûsu ile oluyor, kim yapıyor? - İşleri insanların arzûsuna bırakmamış ve kimseyi cebr etmemiştir. İkisi arası olagelmektedir. Yaratmayı kullarına bırakmadığı gibi, zor ile de yaptırmaz. İşte, Ehl-i sünnet âlimleri diyor ki, kulların ihtiyârî, istekli hareketlerini, işlerini Allahü teâlâ yaratmaktadır. Onun kudreti ile var oluyorlar. Fakat, insanın kudreti de karışmaktadır. İstekli hareketlerimiz, Allahü teâlânın kudreti ile (Yaratılır) ve bizim kudretimiz ile (Kesb edilmiş) olur.