Denetimsiz serbestlik ve kaos
"Her şey piyasa kuralları içinde dengesini bulur." Neo-liberal iktisatçıların ve "aslolan piyasa serbestliğidir" diyen ekonomi yöneticilerinin kafası "eşik altı krizi"nden beri bir hayli karışık. Zira, yaşanan karmaşa ve oluşan parasal kayıpların altında finansal enstrümanlardaki eksik denetim, hatta denetimsizlik yatıyor. Risk iştahı adı altında -aslında yüksek getirinin cazibesine kapılarak-alınan pozisyonların dev bankaların bilançolarını ne hâle getirdiğini iki-üç aydır görüyoruz. Ekonomik rasyonellerle bağdaşmayan getiriler, kaldıraç (leverage) kullanılarak alınan devasa pozisyonlar finansal köpüğü kabarttıkça kabarttı. Şimdi köpük sönmeye başladı ve bilgisayar ekranlarını ve hesap ekstrelerini "ışıl ışıl aydınlatan kârlar", bilançolarda "iç karartan zararlara" dönüştü; dönüşmeye de devam ediyor. Zararın toplam büyüklüğünün ne olacağı hakkındaki rivayet de muhtelif: 200 milyar dolar diyen de var, 500 milyar dolara ulaşır diyen de... FBI Yaşanan krizde belki de en çarpıcı gelişme, Amerikan Federal Soruşturma Bürosu'nun 14 bankayı incelemeye alması oldu. Finansal yanlışın ötesinde bir durumun olduğunu gösteren bu gelişme, "serbest piyasa nasıl denetlenmeli" sorusunu da ekonomistlerin gündemine soktu. Neo-liberallerin kafasının karışması da bu yüzden... Ana paradigması "sermayenin serbest dolaşımı" olan küreselleşme, iletişim teknolojisi ve finans matematiği ile birleşince ortaya çıkan yapı, mevcut denetim mekanizmalarını da işlevsiz bırakıyor. Karmaşık yatırım araçları, iktisadi rasyonellerden ziyade matematik formüllere dayanan türev piyasaları, piyasa düzenleyicisi olan kurulların denetim ve regülasyonlarının çok ilerisindeler. Bilanço dışı yatırım araçları, nominal değeri olmayan ama izafi değerleri çok yüksek enstrümanlar küresel çağın birer gerçeği. Piyasa ve sermaye dolaşımının serbest olmasının tartışılmayacak kadar çok faydası var. Ama iktisatta hiçbir şey mutlak iyi veya kötü değildir. Denetim ve regülasyonlar, faydalı olan bu serbestliğin yan etkilerini ortadan kaldırmak ve sistemin arızalanmasını önlemek için gereklidir.