Serbestlik...bir yere kadar

90'lı yılların inkar edilmez gerçeği olan küreselleşme, bir mefhumu daha ekonomiye kabul ettirmişti: deregülasyon-piyasaların serbestliği. Hükümetlerin piyasa işleyişine müdahil olmamaları anlamına gelen deregülasyonun temel mantığı, risk, fiyat, getiri gibi ekonomik değerlerin piyasalarda serbestçe oluşması idi."Suni bir müdahale olmaksızın" oluşan değer, aynı zamanda "gerçek" değer olacaktı. Özünde doğru olan bu model, birşeyi gözden kaçırdı: Regüle edilmemiş bir ekonomide spekülasyon, hem miktar hem de fiyatı şişirebiliyor ve "kaydi" değer "ekonomik" değerin çok üstünde oluşabiliyor. Finansal mühendisliğin yaygınlaşmasıyla artan "yapılandırılmış finansal araçlar", türevler, kaldıraçlı-leveraged enstrümanlar gelişmiş piyasaları istila etti. Karmaşık finans modelleri ile çalışan bu araçlar, yatırımcısına "iktisaden doğrulanamayan" ama kağıt üzerinde "iyi" getiriler sağladılar. "Finansal balon" böyle doğdu. *** Dünyada günlük petrol üretimi 85-87 milyon varil. Dünyada her gün kontratla el değiştiren petrol ise 900 milyon varil.. Tam 10 kat! İşte spekülatif balon ve kazanç... Bir ürünün fiyatı arz ve (gerçek) talep fazla değişmezken %30-40 dalgalanıyorsa, orada ekonomik olmayan bir değer ve "yönetilmeyen" bir risk var demektir. İpotekli konut piyasasında veya emtia türevlerinde de durum farklı değil...Ucuz ve bol dolar ile düşük risk algısının tek bir pazara dönüştürdüğü küresel ekonomi, şişmiş balonların birer birer patlamasıyla sarsılıyor. *** Bir sigorta şirketi olan AIG, finansal riskler yüzünen batma noktasına geldi ve kurtarıldı. Zira bankaların ellerindeki birçok türev ürünün finansal risk sigortalarını üstlenmişti. Rating kuruluşlarının, Financial Times'ın tabiriyle "cömert ve hesapsızca" verdiği notlarla "sağlam bir partner" olarak algılanan AIG, yüzmilyarlarca dolar "finansal ürün" riski üstlenmişti. Kaydi değerleri ile ekonomik değerleri arasındaki matematiksel bağ kopmuş olan bu ürünler birbiri ardına devrilip "değersiz" hale gelince AIG için yolun sonu göründü. Aslında yolun sonu, "kuralsız" tüm piyasalar için görünmüş durumda...Küresel ekonomi modern zamanların bir gerçeği olarak devam edecek, etmeli de...Ama risk ve denetim modelleri mutlaka yeniden dizayn edilecek. Tek çıkış yolu bu...