Bir şirket varmış canı sıkılan...

Geçtiğimiz yüzyılın başlarında, yani 1900'lü yıllarda, her şirket gibi "Hawthrone" kasabasındaki bir şirket "verimliliğimi nasıl artırırım, daha az maliyetle nasıl daha kaliteli ve hızlı üretim yapabilirim?" diye kafa yoruyormuş. Bu şirket elektrik devreleriyle alakası olan "röle"ler üretirmiş. Rölelerin montajında bayan işçiler çalışırmış. O zamanlar her şirkette olduğu gibi, bu şirketin yöneticileri de Frederich Taylor isimli bir mühendisin ortaya koyduğu yönetim tarzını ve üretim modelini uygulamaya çalışıyorlar, her işi kendileri düşünüyor, planlıyor, astlarına emrediyor, sonra da yapılan bütün işleri kontrol ediyor, gördükleri yanlışları bizzat tesbit edip, düzeltilmesi için yeni emirler veriyorlarmış. İşte bu düzen içinde "röle"leri monte eden her on bayan işçinin başına bir kontrolcü ustabaşı tayin ederek, kontrol işini bunlara devretmişler. Bu "denetçiler" işçi bayanların başında devamlı dikiliyor, onlara nefes aldırmıyorlarmış ilk günler biraz artan üretim zamanla aynı kalmış. İşçi başına üretim artmaz olmuş. Yöneticiler o günler için yepyeni bir anlayış olarak, "Acaba işçilerin çalışma şartlarını iyileştirsek verim artar mı?" diye düşünmüşler. İşçileri belli gruplara ayırmışlar. Sonra da bazı grupların şartlarını hiç değiştirmeden, diğer gruplara çeşitli yeni şartlar uygulamışlar. Mesela bazı grupların çalıştıkları yeri daha aydınlık yapmışlar, üretim artmış, sonra aynı grupların yerlerini eskisine nazaran daha karanlık yapmışlar, üretim daha fazla artmış. Yaptıkları diğer bazı denemelerde de, çalışma şartları kötüleşen bölümlerde üretim miktarı artıyormuş. Adamcağızların kafaları karışmış. O günlerde bu işlere kafa yoran Prof. Elton Mayo ve arkadaşlarından yardım istemişler. Prof. Elton yaptığı uzun süreli ve yorucu psikolojik testler sonunda meseleyi anlamış. Mesele şuymuş: İşçi bayanlar ilk zamanlar şirketleri kendilerine iyi çalışma şartları sağlamaya çalışıyor, yani kendilerini insan yerine koyuyor duygusuyla üretime hız kazandırmışlar... Tamam da şartları kötüleşen bölümlerde neden üretim artmışmış? İşte esas bu konu Bay Mayo'nun ve arkadaşlarının kafasını aylarca zonklatmış. Ama sonunda mesele anlaşılmış. Bu denemeler sırasında şirket, denemeye aldığı grupların başına bir "denetçi" değil bir "gözlemci" koymuşmuş. Yanisi, gözlemci ustalar, kadıncağızlara iki lafın biri dırdır edip, "Önünüze bakın kızlar, dalga geçmeyin, sen iki saatte mi tuvaletten geliyorsun, hey siz konuşup durmayın, işinize bakın" deyip durmuyorlar, sadece olan biteni gözleyip not alıyor, Prof. Mayo'ya rapor veriyorlarmış. İşte o günler "Çalışanları işlerinde mümkün mertebe serbest bırakıp, onları adam yerine koyan bir yönetim anlayışının" doğduğu günler olarak kabul edilmiş. Artık "emret kontrol et" anlayışı o günlerden sonra yerini yavaş yavaş daha insancıl anlayışa terk etmeye başlamış. Nasıl masal ama di mi? Not: Masal biraz abartılmış olabilir, ama masal içinde geçen yer ve şahıs isimleri gerçektir.