Irak'ın kısa tarihi -III-
Değişik dinsel ve etnik toplulukların yaşadığı Irak'ı tek bir siyasal birim olarak denetim altında tutan İngilizler de doğrudan veya dolaylı bir yönetim kurma konusunda bir süre kararsızlık geçirdiler. I. Dünya Savaşı sonrasında Araplar ve Kürtler arasında gelişen milliyetçi hareketleri sert askeri önlemlerle bastırdılar. Bu sırada Şam'da bağımsız bir Arap yönetimi kurduktan sonra Fransızlarca devrilen emir Faysal yardım için İngilizlere başvurdu. Gizli bir manda rejimi kurmak için bu fırsatı değerlendirmek isteyen İngilizler 1921'de güdümlü bir monarşi kurmak üzere Faysal'la anlaşmaya vardılar. Aynı yıl içinde düzenlenen bir plebisitin ardından 1. Faysal Irak kralı olarak tahta geçti. Bunu sıkı bir İngiliz denetimine imkan veren 20 yıllık bir anlaşma izledi (1922). Ertesi yıl bu anlaşma süresi 4 yıla indirildiyse de Irak'ta oluşturulan Kurucu Meclis antlaşmayı onaylamaya yanaşmadı. Meclisin onayı İngiliz tehditleri altında 1924'te sağlandı. Daha sonra hazırlanan anayasa ile yetkileri sınırlı bir parlamentoya yer veren meşrûti bir monarşi kuruldu. Mart 1925'te Anayasanın yürürlüğe girmesi üzerine iki meclisli ilk parlamento da toplandı. Perde arkasındaki İngiliz yönetimine tepki gösteren Irak milliyetçilerinin bağımsızlığa geçiş yolundaki baskıları karşısında İngilizler 1932'de manda rejimine son verdiler. General Nuri Said başkanlığında kurulan yeni hükümet 1930'da İngilizlerle yeni bir ittifak anlaşması imzaladı. Bu anlaşma 25 yıllıktı. Askeri bir korumayı da ön görüyordu. Irak 3 Ekim 1932'de bağımsız bir devlet olarak Milletler Cemiyetine girdi. General Nuri Said "Irak Türkiye'nin mümtaz bir eyaletidir" diyerek Türkiye ve Irak'ın dostluğunu belirtmişti. Ondan sonraki Irak başbakanları ve kralları şunlardır: Ali Ceylani, Kral Gazi, Hikmet Süleyman. Kral Gazi'nin bir otomobil kazasında ölmesi üzerine yerine 4 yaşındaki oğlu 2. Faysal kral, amcası Emir Abdullah ise naip olarak idareye geçti. Raşid Ali Irak Ocak 1942'de Mihver devletlerine savaş açtı. Mart 1947'de ülkenin ilk Şii başbakanı Salih Cebir başbakan oldu. Ürdün'ü desteklemek gerekçesi ile 14 Temmuz 1958'de darbeciler Bağdat'a girerek yönetime el koydular. General Abdülkerim Kasım başa geçti. Kral, veliaht ve Nuri Sait Paşa öldürüldü. Monarşi yerine Cumhuriyet ilan oldu. Arap Sosyalist Baas partili darbeciler şubat 1963'te yönetimi devirdi ve Kasım'ı öldürdü. 1963-68 dönemi askeri darbeler dönemidir. Devlet başkanı Abdüsselam Arif başbakan, albay Ahmed Hasan el-Bekr oldu. Arif Baasçıları tasfiye etti. Kasım 1963'ten Eylül 1965'e Abdurrahman El-Bazazas başbakan oldu. Nisan 1966'da Başkan Arif bir helikopter kazasında öldü. Başkanlığa büyük kardeşi Abdurrahman Arif getirildi. Kürtler Irak tarihinde önemli rol oynamışlardır. 19. yüzyılın ikinci yarısında çeşitli taleplerle Osmanlı yönetimine karşı ayaklanan Kürtler Irak'ta İngiltere'nin güdümünde bir Arap monarşisine baştan beri karşı çıktılar. Molla Mustafa Barzani'nin önderlik ettiği Kürdistan Demokrat Partisi, Irak yönetiminin özerklik talebini reddetmesi üzerine 1961'de peşmerge (ölüm öncesi) kuvvetlerine dayanan bir ayaklanma başlattı ve kısa sürede Kuzey Irak'a hakim oldu. Irak, İran'la 8 yıl savaştı, yenen yenilen belli olmadan Ağustos 19887de İran'la ateşkes yapıldı. 22 Eylül 1980'de başlayan savaş BM Güvenlik Konseyinin 598 sayılı kararını 17 Temmuz 1988'de Irak'ın ve 18 Temmuz 1988'de İran'ın kabul etmesi üzerine 20 Ağustos 1988'de bütün cephelerde ateşkesin yürürlüğe girmesi ile son bulmuştur. Gelecek hafta Irak-İran savaşından ve Irak'ın Kuveyt savaşından bahsedeceğiz.