Yirminci yüzyılda Irak devleti nasıl kuruldu?

Mezopotamya'da avcılık aşamasından yerleşik hayata geçiş yaklaşık 12 bin yıl öncesi olmuştur. Biz bu yazımızda yirminci yüzyıl başında Irak devletinin nasıl kurulduğunu anlatmaya çalışacağız. I. Süleyman'ın 1534'te Bağdat'ı almasıyla Irak tamamen Osmanlı yönetimine girmişti. 1. Dünya Savaşında Basra'yı işgal eden İngiliz birlikleri Kut'ül Amare'de 1916 Nisanında uğradıkları ağır yenilgiye rağmen Mart 1917'de Bağdat'a girdiler. Musul, Mondros mütarekesi ile 30 Ekim 1918'de boşaltıldı. ABD 1917'ye kadar Birinci Cihan Harbine katılmamıştı. Savaşa katılırken ABD Başkanı Wilson'un 14 maddelik programına müttefiklerin uymalarını şart koşmuştu. Bu maddelerden biri Savaş sonunda yenik devletlerden toprak alınarak yenenlerin topraklarına eklenmeyeceği idi. İşte bu madde mucibince Osmanlı imparatorluğundan ayrılan Irak'ı İngiltere imparatorluğuna ekleyemedi. Galip devletler o zaman "manda" diye bir yönetim buldular... Aralarında bölüştükleri yenilenlerin topraklarını "manda"-"vekâlet" ismi altında güya, kurulmuş olan Milletler Cemiyeti adına yöneteceklerdi. Değişik etnik ve dinsel toplulukların yaşadığı Irak'ı tek bir siyasal birim olarak denetim altında tutan İngilizler doğrudan ya da dolaylı bir yönetim kurma konusunda bir süre kararsızlık geçirdiler. Savaş sonrasında Araplar ve Kürtler arasında gelişen milliyetçi hareketleri ise sert askeri önlemlerle bastırma yoluna gittiler. Bu sırada Şam'da bağımsız bir Arap yönetimi kurduktan sonra Fransızlarca devrilen Emir Faysal yardım için İngilizlere başvurdu. Örtülü bir manda rejimi kurmak için bu fırsatı değerlendiren İngilizler 1921'de güdümlü bir monarşi oluşturmak üzere Faysal'la anlaşmaya vardılar. Aynı yıl düzenledikleri bir plebisitin ardından 1. Faysal Irak kralı olarak tahta geçti. Bunu sıkı bir İngiliz denetimine imkan veren 20 yıllık bir ittifak anlaşması 1921 yılında imzalandı. Ertesi yıl anlaşma süresi 4 yıla indirildiyse de Irak'ta oluşturulan Kurucu Meclis başlangıçta anlaşmayı onaylamayı reddetti. Onay İngilizlerin tehdidi altında Haziran 1924'te sağlandı. Daha sonra hazırlanan Anayasa ile yetkileri sınırlı bir parlamentoya da yer veren meşruti monarşi kuruldu. Mart 1925'te Anayasanın yürürlüğe girmesi üzerine iki meclisli ilk Parlamento toplandı. Ülkedeki istikrarsız yapı nedeniyle sık sık hükümet değişikliğine gidildi. Perde arkasındaki İngiliz yönetimine tepki gösteren Irak milliyetçilerinin bağımsızlığa geçiş yolundaki baskıları karşısında İngilizler 1932'de manda rejimine son vermeyi kabul ettiler. General Nuri Said başkanlığında kurulan yeni hükümet 1930'da İngilizlerle yeni bir ittifak anlaşması imzaladı. Bağımsızlıkla birlikte yürürlüğe girmesi kararlaştırılan ve İngiliz çakarlarını koruyan bu anlaşma 25 yıllıktı, tam bir askeri korumayı da öngörüyordu. Irak, 3 Ekim 1932'de bağımsız bir devlet olarak Milletler Cemiyetine girdi.