Cumhuriyet'in doğuşu

1908'de Osmanlı Türkiyesi (meşrûtiyet) ve (hürriyet) ilân ederek taçlı demokrasiye geçti. Ancak 3 yıl önce 1905'te Rusya da mutlak monarşiye son verip taçlı demokrasiye geçebildiği için, bizim bakımımızdan fazla ayıp sayılmaz. Sayılmaz ama, kocaman Rus ve Türk imparatorlukları, Batı ve Orta Avrupa'dan geri kalmış ülkelerdi. Bu da gerçekti. 1908 Türkiyesi'nde, on milyonlarca Osmanlı vatandaşı içinde bir tek cumhuriyetçi tanıyoruz: Kurmay önyüzbaşı Mustafa Kemal Bey... Fransız İhtilâli üzerindeki kitapları ezberlercesine okumuştu. Cumhuriyet rejimini beğenmişti. Fransa'ya gelince, cumhuriyet fikrini şüphesiz Roma Cumhuriyeti'nden ve 1776'da oluşan Birleşik Amerika'dan almıştı. Roma ise, daha Mîlad yılına girmeden cumhuriyetini koruyamamış, monarşiye geçmişti. Halbuki cumhuriyet rejimini sürdürmek için, bütün Roma tarihinin en büyük şahsiyeti olan Sezar'ı, arkadaşları senatörler, cumhuriyet senatosunun kulisinde bıçaklayarak öldürmüşlerdi. 1908'den sonra Mustafa Kemal bile, cumhuriyet düşüncesini, hâfızasının derinliklerine gömdü. Zaten Türkiye tahtında, bütün cumhurbaşkanlarından daha pasif olan Sultan Reşad (1909-1918) oturuyordu. Sonra, Mustafa Kemal Paşa'nın, İttihadçı diktatörlüğünden nefret duygusunu paylaştığı Sultan Vahîdeddin hâkan-halîfe tahtına geçti. Cihan Savaşı'nın en parlak Türk generali, padişahın kızına bile tâlib oldu. Ne zaman ki 1918 yıkımında Avrupa'da, Avrupa tarihini yapan Avusturya-Macaristan, Almanya ve Rusya imparatorluk hanedanları ebedî ve kutsal sayılmalarına rağmen sona erdi, bu ülkelerde cumhuriyet ilân edildi... Mustafa Kemal Paşa, monarşist Avrupa'nın nereye doğru gittiğini gördü. Eski dostu Sultan Vahîdeddin de Ankara ile ters düşünce, Büyük Zafer'e kadar sır şeklinde sakladığı cumhuriyet fikrine döndü. Birinci Cihan Savaşı'na kadar cumhuriyet, Amerika kıt'asına has bir rejimdi. Devlet başkanının aynı aileden değil de, seçimle veya zorla gelenlerden oluştuğu bir rejim. Birinci Cihan Savaşı, Mustafa Kemal Paşa'yı Atatürk ve Türkiye'yi cumhuriyet yaptı. Avrupa kıt'asında ise cumhuriyet, baskın (dominant) çıktı. Asya'ya da, batıda Türkiye ve doğuda Çin'den başlıyarak sıçradı. Birinci Cihan Harbi'nden önce Avrupa'da İsviçre ve Fransa dışında ancak Portekiz 1910'da cumhuriyet olmuştu. Bu cumhuriyet sohbetine, Pazartesi günü devam edeceğim.