Amerikan arşiv belgelerinde Kıbrıs Meselesi

Daha önce iki kez Türkiye'de Dışişleri Bakanlığı arşivlerinin henüz "tasnif edilip" araştırmacılara açılmamasından dolayı, siyasi tarihçilerimizin yabancı ülkelerin arşivlerine müracaat etmekten başka çareleri kalmadığını yazmıştım. Elbette Türk belgeleriyle yan yana okunmadıkları takdirde söz konusu yabancı belgeler meselelere tek taraflı bir bakış gibi bir dezavantajı ortaya çıkartmaktadır. Yine de Dışişleri Bakanlığı'nın arşiv belgeleri bilimsel kullanıma açılmadığı sürece kendi tarihimizi başkalarının belgelerine dayanarak yazmak gibi acıklı bir durumdan kurtulmamız çok zor görülmektedir. İngiltere ve ABD Türkiye'nin son 50 yıldır en önemli dış politika gündem maddesi olan Kıbrıs meselesi hakkında son derece zengin bir belge koleksiyonuna sahiptir. Bu arşivlerde istihdam edilen Türkiye uzmanları tarafından titiz bir incelemeden geçirilerek, halen gizlilik vasfı taşıyan bazı bilgiler "ayıklandıktan" sonra araştırmacıların incelemesine sunulan bu belgelerin içinde sadece İngiliz ve Amerikan devlet adamlarının, diplomatlarının ve istihbaratçılarının birbirleriyle yaptıkları yazışmalar ve hazırladıkları raporlar yer almamaktadır. Aynı zamanda, Türk, Yunanlı ve Kıbrıslı muhataplarıyla yapmış oldukları görüşmelerin tutanakları da gayet muntazam biçimde sunulmaktadır. Bu türden belgeler arasında, yapılan yüz yüze konuşmaların kayıtlarından, telefon görüşmelerinin dökümlerine kadar bir araştırmacının Türkiye'de şimdilik resmî yollardan ulaşması mümkün olmayan heyecan verici metinler vardır. Kıbrıs meselesiyle ilgili Amerikan arşiv belgelerine, İngiltere'dekilerden farklı olarak, internet üzerinden de ulaşmak mümkündür. ABD Dışişleri Bakanlığı'nın yayınladığı "ABD'nin Dış İlişkileri" (Foreign Relations of the United States" serisinin 16. ve 30. ciltleri "Kıbrıs, Yunanistan, Türkiye" başlığını taşımaktadır. 1963-1968 dönemini ihata eden 16. ciltte yer alan 375 belge, Türk-Amerikan ilişkilerinin dönüm noktalarından Johnson Mektubu, Dean Acheson'un Kıbrıs'ta arabuluculuk girişimleri, Yunanistan'daki askerî darbe, Cyrus Vance'in arabuluculuk girişimleri gibi konuları içermektedir. Kısa bir süre önce kullanıma açılan ve 1973-1976 dönemine ilişkin 247 belgeyi içeren 30. ciltte ise, Türkiye ile ABD arasındaki afyon (haşhaş) krizi, 12 Mart muhtırası, CHP-MSP koalisyonu, Kıbrıs Barış Harekâtı, Milliyetçi Cephe Hükümeti, Yunanistan'da demokrasiye geçiş, ABD'nin Türkiye'ye uyguladığı silah ambargosu ve Türk tarafının ambargonun kaldırılması için yaptığı girişimler önemli konu başlıkları arasında yer almaktadır. Araştırmacılarımız tarafından dikkatlice incelendiği takdirde, Amerikan arşivindeki belgelerin çoğu, Kıbrıs meselesiyle ilgili Türkiye'de yapılan çalışmalara yeni bilgiler ekleyebilir, hatta yanlış bilinen bazı konuların da düzeltilmesini sağlayabilir. Mesela, Amerikan Kongresi silah ambargosu kararını ilk olarak, Türkiye'nin Kıbrıs Barış Harekâtı'nın gerçekleştirmesinden önce almıştır. Karar, CHP-MSP koalisyon hükümetinin haşhaş ekim yasağını kaldırmasına bir tepki olarak alınmıştır. Türkiye'nin adaya müdahalesi ise bu kararın pekişmesini sağlamıştır. Belgelerde, iki ülkenin devlet adamları arasında yapılan "eğlenceli" konuşmalara da rastlamak mümkündür. Bunlardan ikisine yer vererek yazımızı sonlandırırken, Dışişleri arşiv belgelerimizin uzun yıllardır süren tasnif işleminin önümüzdeki on yıllar içinde başarıyla sonuçlanabilmesini ve en azından torunlarımızın bu belgeleri kullanarak daha sağlıklı siyasi tarih çalışmaları yapabilmelerini dileyelim! Kissinger-Güneş ve Kissinger-Çağlayangil görüşmesi Tarih: 24 Eylül 1974. Ramazan ayı. Dışişleri Bakanı Turan Güneş, ABD Dışişleri Bakanı Henry Kissinger ile görüşüyor. Konu Kıbrıs Barış Harekâtı sonrasındaki genel durum. Konuşma yaklaşık bir saat sürüyor ama bir sonuca bağlanamıyor. İkisi arasında şu diyalog geçiyor: Kissinger: Sayın Bakan, yarın sabah kahvaltısında devam etmeyi öneriyorum. Oruç tutuyor musunuz? Güneş: Hayır oruç tutmuyorum. İslam'a göre savaştayken oruç tutulmayabilir. (Güneş, Kıbrıs Harekâtı sebebiyle Türkiye'nin savaşta olduğunu kast ediyor.) Tarih: 23 Eylül 1975. Dışişleri Bakanı İhsan Sabri Çağlayangil New York'ta Kissinger'la görüşüyor. Bu kez konu Türkiye'ye uygulanan silah ambargosunun kaldırılması. Kissinger: (istihza ederek) Eee, bu öğleden sonra tüm problemi çözüyor muyuz? Çağlayangil: Bugüne kadarki çabalarımız nafile olsa da, ambargoyu kaldırmayı başardığımızı söyleyebiliriz. Kissinger: ??? Çağlayangil: Başbakanımızın 10 korumasına buradan tabanca aldık. Önce bunları ambargo yüzünden Türkiye'ye götüremeyeceğimizi düşünüyorduk ama bize götürebileceğimiz söylendi. Gördünüz mü? Böylece ambargoyu kaldırmış olduk. Kissinger: Eğer sizin buradaki büyükelçiniz ambargonun kaldırılması için bu şekilde çalışmaya devam ederse, yakında Kongre'ye milletvekili olarak seçilecek.