Tür­ki­ye'nin ara­bu­lu­cu­lu­ğuy­la ABD ve İran ba­rı­şa­bi­lir mi?

Tür­ki­ye'nin bir sü­re­dir böl­ge­sin­de var olan ih­ti­laf­la­rın ba­rış­çı çö­zü­mün­de oy­na­ma­ya ça­lış­tı­ğı ak­tif "ko­lay­laş­tı­rı­cı" rol, ko­lay­ca çö­zül­me­si müm­kün gö­zük­me­yen ko­nu­lar­da bi­le An­ka­ra'nın akıl­la­ra gel­me­si­ne yol açı­yor. İs­ra­il ile Su­ri­ye, İs­ra­il ile Fi­lis­tin, Azer­bay­can ile Er­me­nis­tan, Rus­ya Fe­de­ras­yo­nu ile Gür­cis­tan ara­sın­da­ki ger­gin­lik­le­rin or­ta­dan kal­dı­rıl­ma­sı için Tür­ki­ye'nin sarf et­ti­ği ça­ba­lar ve Me­de­ni­yet­ler İt­ti­fa­kı Pro­je­si yo­luy­la dün­ya ba­rı­şı­na sağ­la­dı­ğı doğ­ru­dan kat­kı, her za­man ara­nan bir "ara­bu­lu­cu" ol­ma ni­te­li­ği­ni kuv­vet­len­di­ri­yor. Baş­ba­kan Er­do­ğan'ın ABD zi­ya­re­ti es­na­sın­da dil­len­dir­di­ği "ABD ile İran ara­sın­da ara­bu­lu­cu ola­bi­li­riz" şek­lin­de­ki söz­le­ri­ne her iki ta­raf­tan da şu ana ka­dar kar­şı çı­ka­nın ol­ma­ma­sı doğ­ru­dan doğ­ru­ya Tür­ki­ye'nin yu­ka­rı­da zik­ret­ti­ğim ni­te­li­ğiy­le il­gi­li. 29 yıl­dır dip­lo­ma­tik iliş­ki­le­ri bu­lun­ma­yan, sü­rek­li ge­ri­lim ha­lin­de ya­şa­yan hat­ta İran'ın nük­le­er prog­ra­mı se­be­biy­le ne­re­dey­se sı­cak ça­tış­ma­nın eşi­ği­ne ge­len ABD ile İran ara­sın­da Tür­ki­ye'nin ya­pa­ca­ğı ara­bu­lu­cu­lu­ğun ba­şa­rı­ya ulaş­ma­sı­nın dört te­mel ön şar­tı var. Bi­rin­ci­si, ye­ni se­çi­len ABD Baş­ka­nı Ba­rack Oba­ma'nın, se­çim kam­pan­ya­sı sı­ra­sın­da ifa­de et­ti­ği "İran'la ma­sa­ya otu­ra­bi­li­riz" cüm­le­si­nin ar­ka­sın­da dur­ma­sı ge­re­ki­yor. Eğer Oba­ma, ABD için­de hâ­lâ son de­re­ce güç­lü olan sert­lik yan­lı­la­rı­nın ve Mu­se­vi lo­bi­si­nin muh­te­mel ta­ar­ruz­la­rı­nı gö­ğüs­le­me­yi gö­ze alır da, bu adı­mı atar­sa, çok önem­li bir psi­ko­lo­jik eşik aşıl­mış ola­cak. Yok eğer Oba­ma Baş­kan ol­duk­tan son­ra, "ye­ni öğ­ren­di­ği ba­zı giz­li bil­gi­ler çer­çe­ve­sin­de" İran'la ma­sa­ya otur­mak­tan vaz­ge­çer­se, o za­man Tür­ki­ye'nin ara­bu­lu­cu­luk im­kâ­nı ta­ma­men su­ya dü­şe­cek. Zi­ra ta­raf­lar­dan bi­ri di­ğe­riy­le di­ya­lo­ğa kök­ten kar­şıy­sa, ne ka­dar ça­ba gös­te­rir­se­niz gös­te­rin, dip­lo­mat­la­rı­nı­zı yor­mak­tan baş­ka bir so­nuç el­de ede­mez­si­niz. İkin­ci­si, İran'ın mut­la­ka özün­de iyi ni­yet­li ol­du­ğu­nu gös­te­ren bir açı­lım yap­ma­sı ge­re­ki­yor. İm­za koy­muş ol­du­ğu Nük­le­er Si­lah­la­rın Ya­yıl­ma­sı­nı Ön­le­me Ant­laş­ma­sı (NPT) çer­çe­ve­sin­de, İran'ın da di­ğer im­za­cı ül­ke­ler gi­bi, ta­bi­i ki, si­vil ve ba­rış­çı amaç­la­rı için nük­le­er ener­ji üret­me­ye hak­kı var. Fa­kat bu sü­re­cin, dün­ya­da­ki di­ğer ül­ke­ler ta­ra­fın­dan da düş­man­ca ol­ma­yan bir gi­ri­şim ola­rak al­gı­lan­ma­sı ge­re­ki­yor. Bir yan­dan "İs­ra­il'i ha­ri­ta­dan sil­mek­ten" bah­se­der­ken, di­ğer yan­dan da nük­le­er ça­lış­ma­lar yü­rü­tür­se­niz, düş­man­ca ey­lem­ler pe­şin­de ol­ma­yan bir ül­ke ima­jı­nı sür­dü­re­bil­mek­te el­bet­te zor­la­nır­sı­nız. Bu çer­çe­ve­de, Ah­me­di­ne­jad'ın -eğer ger­çek­ten ABD ile ma­sa­ya otur­mak is­ti­yor­sa- İs­ra­il baş­ta ol­mak üze­re İran'dan teh­dit al­gı­la­yan tüm ül­ke­le­ri ra­hat­la­ta­cak bir adım at­ma­sı ge­re­ki­yor. Bu, tüm nük­le­er prog­ra­mı­nı Ulus­la­ra­ra­sı Atom Ener­ji­si Ku­ru­mu'nun ke­sin de­ne­ti­mi­ne aç­mak ve/ve­ya uzun men­zil­li fü­ze pro­je­le­ri­ni ta­ma­men son­lan­dır­mak ola­bi­lir. Bu nok­ta­da akıl­la­ra is­ter is­te­mez bir çe­liş­ki ta­kı­lı­yor: İran'ın kom­şu­la­rı, Pa­kis­tan ve Rus­ya Fe­de­ras­yo­nu'nun, sı­nır­daş ol­ma­mak­la bir­lik­te, fü­ze men­zi­li için­de bu­lu­nan Hin­dis­tan ve İs­ra­il'in nük­le­er si­lah­la­rı ve bun­la­rı fır­lat­ma me­ka­niz­ma­la­rı mev­cut­ken, İran'dan bun­la­rı ge­liş­tir­me­me­si­ni is­te­mek ne ka­dar adil? Eğer ABD ile iliş­ki­le­ri­ni ge­ri­lim­den kur­tar­mak is­ti­yor­sa İran'ın bu ge­rek­çe­ten uzak dur­ma­sı ge­re­ki­yor. Çün­kü NPT'ye ta­ma­men ken­di rı­za­sıy­la ta­raf ol­muş bir dev­let ola­rak bu ge­rek­çe­ye sı­ğın­ma­sı­na im­kân yok. Ken­di ey­lem­le­riy­le kö­şe­ye sı­kış­mış olan İran'ın, bu sı­kı­şık­lık­tan kur­tul­ma­sı için de mut­la­ka olum­lu bir açı­lım yap­ma­sı ge­rek­li. Üçün­cü­sü, ABD ile İran ara­sın­da bir yu­mu­şa­ma ya­şa­na­cak­sa, bu an­cak İs­ra­il'in de rı­za­sı alı­na­rak ger­çek­leş­ti­ri­le­bi­lir. Do­la­yı­sıy­la, Tür­ki­ye'nin ifa edip ede­me­ye­ce­ği tar­tı­şı­lan ara­bu­lu­cu­luk gö­re­vi, eş za­man­lı ola­rak hem ABD ile İran ara­sın­da hem de İs­ra­il ile İran ara­sın­da yü­rü­tü­le­bi­lir. Bu ise an­cak, Lüb­nan me­se­le­sin­den si­lah­sız­lan­ma­ya, su ko­nu­sun­dan, Irak'ın ge­le­ce­ği­ne tüm Or­ta Do­ğu gü­ven­lik so­run­la­rı­nı, za­man za­man de­ğil her za­man gün­de­min­de bu­lun­du­ran bir Or­ta Do­ğu Gü­ven­lik ve İş­bir­li­ği Teş­ki­la­tı'nın ku­rul­ma­sıy­la bir neb­ze ger­çek­leş­ti­ri­le­bi­lir. Tür­ki­ye, bir sü­re­dir böl­ge­de ken­di­si­ne at­fe­di­len ba­rış­çı, uz­laş­tı­rı­cı, ko­lay­laş­tı­rı­cı ül­ke ol­ma fonk­si­yo­nu­nun avan­ta­jı­nı kul­lan­mak su­re­tiy­le Av­ru­pa Gü­ven­lik ve İş­bir­li­ği Teş­ki­la­tı ben­ze­ri bir Or­ta Do­ğu ör­gü­tü­nün ku­ru­lu­şu­na ön­cü­lük ede­bi­lir. Bu tür bir gi­ri­şim baş­la­tıl­ma­sı için or­tam ve za­man­la­ma mü­sa­it­tir. Dör­dün­cü­sü, Tür­ki­ye'nin böy­le bir gö­re­vi ba­şa­rı­ya ulaş­tı­ra­bil­me­si an­cak ta­raf­la­ra su­na­ca­ğı güç­lü ar­gü­man­la­rı ol­ma­sı ge­re­kir. Sa­de­ce ta­raf­la­rı bir ara­ya ge­ti­re­cek bir me­kâ­nı sağ­la­mak, Bir­leş­miş Mil­let­ler Ant­laş­ma­sı'nın "Uyuş­maz­lık­la­rın Ba­rış­çı Yol­lar­dan Çö­zül­me­si" baş­lı­ğı­nı ta­şı­yan VI. Bö­lü­mün­de ifa­de edi­len "ara­bu­lu­cu­luk" gö­re­vi­nin ger­çek an­lam­da ba­şa­rıl­dı­ğı an­la­mı­na gel­mez. Ara­bu­lu­cu­lu­ğa so­yu­nu­yor­sa­nız, ta­raf­la­rı çö­züm için ik­na ede­bi­le­cek, on­la­rı ma­sa­ya otur­ma­ya, otur­duk­tan son­ra da çö­züm ol­ma­dan ma­sa­dan kalk­ma­ma­ya zor­la­ya­bi­le­cek, fi­kir­le­ri­niz, öne­ri­le­ri­niz ve gü­cü­nüz ol­ma­lı. İş­te bu se­bep­le, Türk dı­şiş­le­ri bu­gü­ne ka­dar ara­bu­lu­cu­luk ke­li­me­si­ni her­han­gi bir gi­ri­şi­mi se­be­biy­le kul­lan­mak­tan özen­le ka­çın­mış, ek­se­ri­yet­le Tür­ki­ye'nin "ko­lay­laş­tı­rı­cı rol" oy­na­dı­ğı­nın al­tı­nı çiz­miş­tir. Bu ke­re, iyi plan­lan­mış, Tür­ki­ye'nin ABD ve İran nez­din­de­ki stra­te­jik ko­nu­mu­nun sağ­la­dı­ğı avan­taj üze­ri­ne bi­na edil­miş ve Rus­ya Fe­de­ras­yo­nu'nun böl­ge­sel et­kin­li­ği­ni den­ge­le­me gi­bi ikin­cil bir he­de­fi de içe­ren ara­bu­lu­cu­luk kon­sep­ti­nin ba­şa­rı­ya ulaş­ma şan­sı ola­bi­lir. B‹LMED‹KLER‹M‹Z > Ba­rack Oba­ma'nın İran'la İl­gi­li Gö­rüş­le­ri: Ba­rac­ko­ba­ma.com ad­lı res­mi in­ter­net si­te­sin­de Oba­ma'nın ağ­zın­dan şu ifa­de­ler yer al­mak­ta­dır: "İran nük­le­er si­lah edin­me­ye ça­lış­mak­ta, Irak'ta mi­lis güç­le­re ve böl­ge­de­ki te­rö­rist grup­la­ra des­tek ver­mek­te­dir. Ay­nı za­man­da İran yö­ne­ti­mi İs­ra­il'i teh­dit et­mek­te ve Soy­kı­rı­mı red­det­mek­te­dir. Oba­ma ve Bi­den iki­li­si, Bush-Che­ney iki­li­si­nin ak­si­ne bu teh­di­din ber­ta­raf edil­me­si için as­ke­rî mü­da­ha­le ge­rek­tir­me­ye­cek çö­züm yol­la­rı­nın tü­ken­me­di­ği­ne inan­mak­ta­dır­lar. Oba­ma, İran ile Baş­kan­lar dü­ze­yin­de doğ­ru­dan ve ön şart­sız gö­rüş­me­le­rin baş­la­ma­sı­nın tam za­ma­nı ol­du­ğu­nu dü­şün­mek­te­dir. Eğer İran nük­le­er prog­ra­mın­dan ve te­rö­riz­me des­tek ver­mek­ten vaz­ge­çer­se Dün­ya Ti­ca­ret Ör­gü­tü'ne üye ola­bi­lir, eko­no­mik ya­tı­rım­lar ya­pı­lır ve dip­lo­ma­tik iliş­ki­ler ge­li­şir. An­cak İran bu­gün­kü gi­bi dav­ran­ma­ya de­vam eder­se eko­no­mik bas­kı­mız ve si­ya­sî izo­las­yo­nu­muz de­vam ede­cek­tir." > Ulus­la­ra­ra­sı Atom Ener­ji­si Ajan­sı (UA­EA) 15 Ey­lül 2008 ta­rih­li İran Ra­po­ru: "İran, Bir­leş­miş Mil­let­ler Gü­ven­lik Kon­se­yi ka­rar­la­rı­na rağ­men uran­yum zen­gin­leş­tir­me prog­ra­mı­na de­vam et­mek­te­dir. UA­EA ma­ale­sef bil­di­ril­me­miş nük­le­er ma­ter­yal ve fa­ali­yet­ler ne­de­niy­le İran'ın nük­le­er prog­ra­mı­nın id­di­a edi­len as­ke­rî bo­yu­tu hak­kın­da tam ve açık ola­rak bil­gi sa­hi­bi de­ğil­dir. Bu bağ­lam­da UA­EA İran'ın da­ha ön­ce de ifa­de edi­len dü­zen­le­me­le­ri bir an ön­ce ye­ri­ne ge­tir­me­si­ni ta­lep ve iş bir­li­ği yap­ma­ya da­vet et­mek­te­dir." İRAN KRO­NO­LO­Jİ­Sİ İÇİN TIKLAYIN