Cumhuriyetten evvel bir buçuk asır

Dünyadaki hemen bütün tarihî şehirler aynı tarzdadır. Etrafta surlar. Kale, kule, taş binalar, yüksek kapılı hanlar vs. Aynı devrin cemiyet hayatları, siyasi, iktisadi ve içtimai yapılarıyla birbirini etkilemektedirler. Dünya XX. Yüzyılın ilk çeyreğine kadar imparatorluklar çağıdır. İmparatorluklarda sonun başlangıcı 1789 Fransız İhtilalidir. İhtilali başlatanların bütün dünyada rejim değişikliği gibi bir niyetleri olmamış olabilir. Ama milletlerin, cemiyetlerin birbirlerini etkilemesi gereği meşhur slogan her kalede taşları düşürmeye başlamıştır, adalet, eşitlik kardeşlik. Meşrutiyet Türkiye'sinde bu slogan şöyle tercüme edilmiştir. Adalet müsavat, uhuvvet. Demek istediğimiz o ki milletler sadece mimari yapılarıyla değil rejimleriyle de birbirlerine tesir etmişlerdir. Yukarıdaki gerçekleri daha bir ön plana alırsak imparatorluklardan, krallıklardan, çarlıklardan milli devletler dönemine intikal, yaklaşık olarak 1.5 asır sürmüştür. İhtilal ve Fransa'nın cumhuriyet idaresini kabulü dünyada da cumhuriyet çağına girişin başlangıcı olmuştur. Hatırlayalım, XIX. Asırda Rusya çarlıktır, Avusturya Macaristan imparatorluktur, Almanya imparatorluktur, İngiltere krallıktır, İran şahlık, Hindistan imparatorluk, Japonya imparatorluk, Osmanlı imparatorluktur. Fransa cumhuriyetle imparatorluk arasında gidip gelmektedir. Bütün dünyada devlet denebilecek devletler de aşağı-yukarı bunlardır. Sözünü ettiğimiz o 1.5 asırlık zaman sürecinde bir kere şu kesindir. Mutlak monarşiler bitmiştir. Krallık, imparatorluk ismiyle devam edenler dahi meşruti hükümdarlıklarla kaybolmuşlardır. Şu gün dahi böyledir ve monarşi idarelerinde baştaki hükümdar yalnızca semboliktir. 1789'dan sonraki 1.5 asır, zaten sanayi inkılabını kaybetmiş, nizami ordusunu kendi eliyle topa tutmuş, ağır savaşlar geçiren gerileme dönemindeki Osmanlı İmparatorluğunda en şiddetli şekilde yaşanmıştır. Islahat Fermanı, Yeniçeri ocağının lağvı, Tanzimat'ın ilânı, Ali Suavi isyanı, Anayasa'nın kabulü, meclisin açılması, I. ve II. Meşrutiyetler, darbeler, yabancılara ticari imtiyazların tanınması, hukuk değişiklikleri, son 5 padişahtan dördünün darbeyle devrilmesi vs. Bu arada ilk yabancı etki Fransa'dan gelmişken İttihad ve Terakki iktidarıyla birlikte Almanya nüfuzu kendini göstermeye başlar. Bu nüfuz, cumhuriyetin ilk çeyreğinde İngiliz, son yarım asrında ise Amerikan rüzgârına yerini bırakır. Tanzimat'tan sonra harf değişikliğinden, hukuka, cumhuriyete, hilafetten en radikal konulara kadar birçok alanda tartışmalar, münakaşalar olmuştur. Dolayısıyla Atatürk, bir sabah kalkıp gece rüyada gördüklerini hayata geçirmemiştir. Hayata geçirdikleri belli bir taban bulmuş inkılaplardır. Birçok yaptığının fikrî mecrada öncüsü Ziya Gökalp'tir. Onun fikir babası ise Abdullah Cevdet. Hanedanların sürgünlerinde bile yeni rejimlerin birbirlerine etkisi vardır. Bu olay bizden evvel de Rusya ve Almanya'da vuku bulmuş, hatta vahşice olmuştu.