Mustafa Selçuk

Türkiye'de piyasa ile ilgilenenlerin çok sık duyduğu bir tabir vardır: "Filan konudaki belirsizlik piyasayı tedirgin etmeye devam ediyor." Güzel yurdumuz bir yandan küreselleşmeye çalışırken diğer yandan hastalıklı ve kırılgan siyasi yapısını devam ettirdiği için,

İMF ile yürütülen ekonomik istikrar programının en çok takip edilen kriterlerinden birisi faiz dışı fazla. Klasik bütçe ve maliye yaklaşımlarında yer almayan bu kavram, son yıllarda IMF'nin, dolayısıyla da ekonomistlerin ön plana çıkardıkları bir finansal oran.

Yatırım bankası Morgan Stanley, Türkiye ile ilgili son raporuna bu başlığı koymuş. Ekonominin en temel ve tehlikeli problemlerinden birisi işsizlik. 2001 krizine Türkiye'yi duçar edenlerin ülke insanına yaptıkları en büyük kötülük yüzde 15'lere ulaşan işsizlik oranı oldu. Halen yüzde 10 civarına gerilemiş olmasına rağmen, meselenin hal yoluna girdiğini söylemek mümkün değil. Orandaki gerilemeyi, yeni iş sahalarının açılmasına değil, birçok işsiz insanın artık pes edip iş aramaktan vazgeçmesine bağlıyor ingiliz yatırım bankası.

Son aylarda ABD dolarında yaşanan düşüş, buna karşılık TL yatırım araçlarının ( borsa hariç) cazip getiriler sağlaması, birçok insanın dikkatini Türk Lirası'na yöneltti. Kargadan başka kuş, dövizden başka tasarruf aracı tanımayanlar bile dolarlarını, Euro'larını bozdurup yatırım fonu, bono almaya, mevduat yatırmaya başladılar.

ABD'nin önde gelen iktisatçılarından ve MIT( Massachusetts Instute of Technology) profesörlerinden L.Thurow, Boğaziçi Üniversitesi'nde bir konferans verdi. Patronumuza gelen bir davetiye sayesinde ben de katılma imkanı buldum. Söyledikleri belki çok çarpıcı ve yeni şeyler değildi. Esasen ekonominin hep yeni şeyler söylemeyi gerektirmeyen, basit ve pragmatik bir alan olduğunu söyler dururum. Önemli olan, basit gibi görünen doğruyu bulmak ve sabırla, sebatla uygulamaktır. Ülkemize her gelen ünlü ekonomisti, " acaba hangi sihirli formülü söyleyecek" diye dinlersek, hep hayal kırıklığı yaşarız. Nitekim Prof. Thurow da çoğumuzun duyduğu, öğrendiği şeyleri söyledi.

Başlık, teknik bir ifadeyi içeriyor. Dün Hazine'nin yaptığı bono ve tahvil ihalelerindeki borç çevirme oranı yüzde 56. Yani, bugün ödeyeceği paranın yüzde 56'sı kadar borç almış dün. Müspet bir durum, zira T.C. Hazinesi'nin borcunu çevirebildiğini ve ödeyebildiğini gösteriyor. Üstelik devlete daha önceden borç verilmiş paranın bir bölümü serbest kalıyor ve diğer yatırım araçlarına yöneliyor. Nitekim ihale sonuçları açıklandığında, ikinci el bono piyasasında bileşik faizlerin yüzde 40'ın altına düştüğünü müşahade ettik. İyi bir gelişme. Hem reel faizlerin gerilemesi, hem de piyasada

İnsanlar emeklilik ve sağlık sigortalarına prim öderken elde etmek istedikleri bir şey vardır, Güvence. Yaşlandıklarında düzenli bir gelire sahip olmak ve hastalandıklarında da tedavi giderlerini karşılamak. Nitekim Avrupa ülkeleri ve ABD devasa sosyal güvenlik sistemleri sayesinde refah devleti olabilmişlerdir. Türkiye'de de SSK, Bağ-Kur ve Emekli Sandığı, çalışan tüm kesimlere emeklilik ve sağlık güvencesi vermek üzere kurulmuştur. Ama gelin görün ki, yanlış yönetimler, popülizm, istismar - nasıl adlandırırsanız- sonucu Türkiye'nin sosyal güvenlik sistemi tam anlamıyla iflas noktasına gelmiştir. Bilhassa S.Demirel'in Başbakan olmasından sonraki "kıyak emeklilik" uygulaması tahmin ediyorum sistemin belini kıran darbelerden biri oldu. O tarihte Baba, "benim işçime, benim memuruma" karşı sözünü tuttu ama, sistem de darbeyi yedi. Nitekim şimdi sürekli olarak bütçeden yapılan kaynak transferleriyle SSK ve Bağ-Kur ayakta tutulmaya çalışılıyor. Bu defa da, iki yakası zaten bir araya gelemeyen bütçe yama tutmuyor.

Memurlar, maaş artışı için hükümetle pazarlıktalar. Sendikaların talep ettiği rakamlara bakınca insanın memur olası geliyor doğrusu. Dilin kemiği yok tabii, istedikçe istiyorlar. Hükümetin ise bu taleplere karşı eli iki kere bağlı. Birincisi ve önemlisi bütçede kaynak yok. İkincisi de IMF'ye verilen niyet mektubunda yüzde 12'den fazla zam yapılmayacağı yazıyor. İktidar yine de müzakereci ve iyiniyetli yaklaşıyor mevzuya ama, sendikacılar için aynı şeyi söylemek mümkün değil. Başbakan'ın oğluna dikilen damatlığın iki katı maaş istiyor bir sendikacı. Diğeri ise hükümetin memuru değil, IMF'yi dinlediği demagojisini yapıyor.

Son bir yılın en istikrarlı getiri sağlayan enstrümanının Hazine bonosu olduğu su götürmez bir gerçek. Yüzde 72 bileşik faizden başlayan düşüşle birlikte bonolarda şu an oran yüzde 41. Bu süre zarfında tasarruflarını sürekli olarak bono-tahvilde tutanlar reel olarak da çok iyi kazandılar. Zira, aynı dönemde enflasyon geriledi, döviz düştü. Vadesi uzun olan kağıtların getirisi de daha cazip seyretti bugüne kadar. Anlayacağınız, devlete borç verenler oturdukları yerde para kazanmaya devam ettiler. Hem de güzel paralar. Ekonomi canlanıyor, öyleyse reel sektöre yatırım yapalım deyip borsaya girenler ise ya zarar ettiler, ya da hâlâ beklemedeler.

Türkiye'de ekonomik büyüklüklerden bahsedilirken, gelirin ve refahın dengeli dağılmadığı vurgulanır. Kişi başı millî gelir 3.000 dolar olarak hesaplanır ama, milyonlarca kişinin günde 2 Dolar ile yaşamaya çalıştığı gerçeği de ortadadır. Sözün özü çarpıklıklar ülkesi Türkiye, ekonomisinde de uçurumların varlığını hep hissetmiştir. Makro düzeyde hesaplanan rakamların içini açıp baktığınızda dengesiz bir ekonomik yapının rahatsız edici sonuçlarını görebilirsiniz. İMKB'de işlem gören şirketlerin altı aylık sonuçlarını incelerken de bu gerçeği bir kez daha hatırladım. Bilanço rakamlarında bankalar ile sanayi ve ticaret şirketleri arasında devasa farklar var.

Türkiye, ekonomisinden siyasetine varsayımların, senaryoların, komplo teorilerinin en çok üretildiği ülkedir dersek mübalağa etmemiş oluruz sanırım. Mesela borsa ve para piyasalarında bir gelişmeden dolayı beklenti oluşur veya insanlar tedirginleşir diyelim. O gelişme daha tam sonuçlanmadan bir bakmışsınız ki yığınla başka senaryolar, beklentiler piyasayı sarmış. Son günlerde konuşulan varsayımları takip ettikçe, heyecan ve adrenalin düzeyi ne kadar yüksek bir ülkede yaşadığımın farkına varıyorum. IMF 5. gözden geçirme gerginlikleri ile 7. uyum paketine olabilecek dahili tepkiler üzerine bir dolu senaryo ve komplo teorisi üretilmişti. Olumsuz beklentiler gerçekleşmeyip, üstüne üstlük IMF de mevcut borcun vadesini uzatınca da borsa uçmuş, faizler hızla düşmüştü. Bütün bunlar geçtiğimiz üç dört haftanın olayları.

Cumartesi günü TOBB toplantısında konuşan Sanayi Bakanı Ali Coşkun bir hayli ilginç ve üzerinde durulması gereken bir cümle sarfetti: "Yurtiçinden ve dışından devalüasyon için her türlü oyun oynanıyor, baskı yapıyorlar." Türkiye'de bir enflasyon, bir de devalüasyon lobisinin olduğu hep söylenir durur. Zira her ikisinden de yıllardır nemalanan, parasına para katan kimi şirket, şahıs ve kuruluşlar, doğal olarak bu düzenin devamını isterler. Para, yani güç de onlarda olduğu için, piyasayı spekülasyonla, kamuoyunu da dezinformasyonla manipüle etmeye çalışırlar. Kısmen başarılı oldukları da vakidir. Esasen, kamu maliyesinin zaafiyetinden, devleti borçlarının kırılganlığından istifade edilerek, özellikle reel faizlerin yüksek gitmesinin biraz da bu yolla sağlandığı düşünülebilir.

Türkiye'nin Irak'a asker göndermesi siyasetin öncelikli gündemine oturmakla birlikte piyasalar henüz etkilenme aşamasına gelmedi. Dolayısıyla rakamlar üzerindeki tesiri henüz sınırlı düzeyde. Görebildiğimiz kadarıyla Ankara'da bir hayli yoğun bir trafik ve müzakere var. Mart tezkeresinin şoku henüz hafızalarda taze olduğu için, hükümet temkinli gidiyor. Parti grubunda da, kamuoyunda da tepkileri ölçerek, biraz da alıştırarak karar sürecini oluşturmaya çalışıyor. Her ne kadar Başbakan ve Yardımcısı henüz bir karar vermediklerini söylüyorlarsa da, hükümetin asker gönderme kararını "zımnen" de olsa aldığı, konuşmaların satır aralarında hissediliyor. Sıkıntı meclis grubunun ikna edilmesinde ve ikinci bir red kaosu yaşanmamasında. Böyle bir durum hem iktidarı (özellikle de Tayyip Erdoğan'ın şahsi iktidarını) sallar, hem de ekonomiyi.

Türkiye'nin IMF ile 1999 yılında yaptığı anlaşma 2004 yılında bitiyor. Stand-by anlaşması ile hedeflenen ekonomik iyileşme tam olarak sağlanamasa da, enflasyonun düşürülmesine ve mali disiplinin sağlanmasına yönelik süreçler işlemeye devam ediyor. İki aydan beri yeni bir tartışma konusu alttan alta gündemimize giriyor. IMF ile 2004'ten sonra yeni bir anlaşma var mı? Başbakan Erdoğan, Malezya gezisinde 2004'ten sonra ilişkinin bitirileceği anlamı çıkabilen bir açıklama yaptı. Akabinde de "kahrolsun IMF"ciler ile "yaşasın IMF"ciler arasındaki beyanat atışmaları başladı. Görünen o ki, Türkiye mevcut görüntüde IMF ile 2004'ten sonra da devam edecektir. Hele IMF'nin 26 milyar dolar alacağı dururken ve bir kısmı da ertelenmişken.

Ekonomik durgunluk, son yıllarda özellikle gelişmiş ülkelerde sıkça telaffuz edilen bir durum. Deflasyon ise, eksi enflasyon da diyebileceğimiz şekilde, fiyatlar genel seviyesinin nominal olarak azalması. Yani şirketlerin kârlarını, ekonominin gelir düzeyini azaltan, işsizliği artıran, devamı halinde de durgunluğa yol açan istenmeyen bir gelişme. Dün ABD Merkez Bankası (FED) yüzde 1 olan kısa vadeli faiz oranlarını değiştirmeyeceğini açıkladı. Gerekçe olarak da ekonominin canlanması için deflasyona karşı tedbir alınması gerektiğini belirtti. 2001 yılından itibaren Fed tam onüç defa faiz indirdi.

Başlığa bir anlam verememiş, hatta dizgi hatası diye düşünmüş olabilirsiniz. Bir kısaltma KÖEP. "Katılım Öncesi Ekonomik Program" tanımının baş harflerinden oluşuyor. Avrupa Birliğine aday veya aday adayı ülkelerin, her yıl AB komisyonuna vermeleri gereken "ekonomik ilerleme raporu". Hatırlarsanız, bir ay önce peşpeşe üç yazı ile, Avrupa Birliğine katılımın ekonomik şartlarından bahsetmiştim. Maastricht kriterlerinin yerine getirilmesi için, siyasi kriterlerin sağlanmasından çok daha fazla emek sarfedilmesi gerektiği yönündeki kanaatimi sizlerle paylaşmıştım. KÖEP, Türkiye'nin ilk defa 2001 yılında verdiği, şimdi ise üçüncüsünü hazırlamakta olduğu bir program. Ekonomik gelişim için neler yapmakta olduğumuzu ve neler yapmayı planladığımızı izah eden, belli konu başlıklarına ayrılan rapora göz gezdirdiğimizde bir şey dikkati çekiyor. Halen sürdürülen, IMF destekli istikrar programının gereği olan yapısal reformların neredeyse tamamı AB'ye verilecek programda da vaad veya performans olarak yer alıyor.

Türkiye'nin yaklaşık 20 yıldır türküsünü okuduğu ama neticelendiremediği bir konudur özelleştirme. Biz Özelleştirme İdaresi'ni kurduğumuzda komünist sistemle yönetilen ülkeler, devletlerini yıkıp yeniden inşa ettiler ve özelleştirmelerini bitirdiler. Bizde ise, "devlet malı" diyerek, vatan toprağını savunur gibi KİT'lerin, diğer kamu şirketlerinin satışına direnen zihniyet, -ne yazık ki- hep başarılı oldu. Gelen her hükümetin programında özelleştirme yer aldı, iddialı hedefler konuldu. Sonuç ise neredeyse hiçe yakın. AK Parti iktidarı da işbaşına gelir gelmez özelleştirmeyi ilk sıralara yerleştirdi. 2003 için 4,5 milyar Dolar'lık hedef belirledi. Ama ilk altı ayda henüz bunun onda birine ulaşamamış durumdayız. Petkim ihalesinin de iptaliyle birlikte, büyük meblâğlı özelleştirmelerden gerçekleşebilen olmadı şu âna kadar.

IMF'nin 11 milyar dolarlık borcu erteleme sürprizine faiz ve borsanın verdiği olumlu reaksiyonu hafta boyunca izledik. Bilgi bu defa dışarıya sızmamış olmalı ki piyasalar yüksek dozda tepki verdi. Bono ve hisse senedine uzun süredir ilk defa hatırı sayılır yabancı talebi vardı. Umarız ki kalıcı olurlar. Hazine'nin önümüzdeki yıl ödeme planının rahatlamasının enflasyona da müspet yönde katkı sağlayacağını düşünüyorum. Zira, kamunun özellikle iç borç talebinde azalma meydana gelmesi faizleri aşağıya çekeceği için, enflasyon beklentilerini de olumlu etkileyecektir. Nitekim Ağustos ayı TCMB anketinde de yıl sonu enflasyon beklentisi yüzde 23'e geriledi. Özellikle enflasyonda, geleceğe ilişkin beklentiler çok önemli rol oynar. Üretici veya satıcı malının fiyatını belirlerken, olmasını beklediği enflasyon oranına göre zam yapar veya vade farkı işletir. O vadede gerçekleşecek enflasyon da fiilen bu fiyatlarla oluşur.

Ak Parti iktidarının ekonomideki acemiliğinin en belirgin noktası, verdikleri çok başlı görüntü olarak belirginleşmişti ilk zamanlarda. IMF, kurlar, enflasyon konularında veya nemaların ödenmesinde her seferinde farklı bir bakandan farklı şeyler duyabiliyorduk. Ali Coşkun, Abdullatif Şener, Kürşat Tüzmen, Kemal Unakıtan ilk anda akla gelen isimler. Doğal olarak bir de Başbakan. Oysa Hükümet açıklandığında önümüze konan listede ekonomiden sorumlu Bakan olarak Ali Babacan ismi vardı. Yani bizler hükümetin ekonomi politikasını Sn. Babacan'dan dinleyecektik. IMF konusunda hükümetin tavrı nedir, kur-faiz dengesi hakkında ne düşünüyor, istikrar programına uyum hakkında çekinceleri var mı sorularının cevabını verecek kişinin Hazineden (ekonomiden) sorumlu devlet bakanı olması bu işin icabıydı. Zaten hükümete karşı alttan pompalanarak artan bir güvensizlik ve "bunlar bu işlerden anlamaz" kanaati yaygınlaşıyordu.

Başlığımızın iki yönü var. Faizlerdeki düşüş hem faize yatırım yapanları, hem de faizle borçlananları sevindirmekte. Merkez Bankası üçüncü defa üç puanlık bir faiz indirimi yaparak gecelik faiz oranlarını yüzde 32'ye çekti. Tabii bono faizleri de iki puan daha gerileyip yüzde 42,5 a geldi. Son bir kaç aydır bonolara veya B tipi yatırım fonlarına yatırım yapanlar da her faiz düşüşünden sonra tatminkar getiriler elde ediyorlar. Enflasyondaki istikrarlı azalış eğilimi ve dövizde halen devam eden satış baskısı da Merkez Bankasının faiz indiriminin dayanak noktaları. Faizlerin inmesiyle borçlanma maliyetlerindeki azalmalar da kredi kullananları rahatlatmaya başlayacaktır.